Zdolności węchowe psów od lat fascynują naukowców i praktyków. Te niezwykłe zwierzęta potrafią wykrywać choroby, narkotyki, materiały wybuchowe czy odnajdywać ludzi. Jednak to, co dokładnie rozpoznają podczas węszenia, wciąż pozostawia wiele pytań. Czy rzeczywiście identyfikują wyłącznie zapach docelowy, czy może reagują na coś zupełnie innego?
Magia węchu psów – jak to działa?
Zapach docelowy to mieszanina substancji chemicznych, które psy uczą się rozpoznawać i różnicować. Na przykład materiały wybuchowe, narkotyki czy próbki biologiczne emitują setki lotnych cząsteczek o różnym składzie chemicznym. Psy, choć wyposażone w wybitnie czuły aparat węchowy, mogą nie zawsze reagować na całość zapachu, ale na wybrane składniki lub nawet na produkty degradacji.
Praca psa z zapachem opiera się na trzech głównych metodach: znajdowaniu (search for), identyfikowaniu (identify) i rozróżnianiu (discriminate). Każda z tych metod ma swoje specyficzne zadania, które pomagają psom w pracy detektywistycznej.
- Znajdowanie zapachu polega na lokalizacji obecności zapachu w określonym obszarze. Na przykład pies może być szkolony, aby przeszukać teren (np. budynek, las, pole) i zlokalizować zapach materiału wybuchowego lub narkotyków. Kluczową umiejętnością jest systematyczne przeszukiwanie przestrzeni i odróżnianie zapachu docelowego od innych zapachów obecnych w otoczeniu.
- Identyfikowanie zapachu to kolejny krok, w którym pies po zlokalizowaniu zapachu, wskazuje konkretny obiekt lub osobę, z którą zapach jest związany. Na przykład w pracy kryminalnej pies może wskazać ubranie podejrzanego, na którym znajduje się charakterystyczny zapach. Kluczowe umiejętności to precyzyjne wskazanie źródła zapachu, np. poprzez siadanie, leżenie lub szczekanie, oraz współpraca z przewodnikiem, który interpretuje te sygnały.
- Rozróżnianie zapachu jest bardziej zaawansowaną umiejętnością, która polega na odróżnianiu zapachu docelowego od innych zapachów, które mogą być podobne. W pracy detektywistycznej, pies może na przykład wykrywać specyficzne substancje chemiczne w mieszance, np. narkotyki w produktach spożywczych, oraz odróżniać zapach jednej osoby od zapachów innych osób w sprawach kryminalnych. Rozróżnianie wymaga precyzyjnego kategoryzowania zapachów i ignorowania tych, które są podobne, ale nie są celem.
Badania wykazały, że psy szkolone do wykrywania czystego chloranu potasu – składnika mieszanek wybuchowych – miały trudności z jego odnalezieniem, gdy był zmieszany z innymi substancjami. Podobnie psy wyszkolone na wyszukiwanie pluskiew zaczęły węszyć zapach rękawic lateksowych, których używano podczas manipulowania próbkami.
Wynika to z faktu, że każda mieszanka chemiczna tworzy nową sygnaturę zapachową, którą pies musi nauczyć się rozróżniać. Podobnie psy wyszkolone na wykrywanie nowotworów mogą reagować na zapachy związane z próbkami, takie jak materiał używany do ich przechowywania, a nie na same biomarkery choroby. Dzięki umiejętnościom znajdowania, identyfikowania i rozróżniania zapachów, psy są w stanie skutecznie wykonywać zadania wymagające precyzyjnego węchu w różnych warunkach.
Zmienność zapachu – wyzwanie dla psiego nosa
Węch psów jest niezwykle precyzyjny, ale zapachy zmieniają się pod wpływem warunków zewnętrznych. Substancje mogą ulegać degradacji w wyniku działania czasu, temperatury, wilgotności czy mikroorganizmów. W badaniach psy miały trudności z wykryciem ludzkiego zapachu na powierzchniach wystawionych na działanie deszczu i wiatru przez ponad trzy tygodnie.
To samo dotyczy materiałów wybuchowych czy zakopanych min lądowych, które z czasem zmieniają swoją sygnaturę chemiczną. Aby przygotować psa do rzeczywistej pracy, konieczne jest szkolenie z użyciem różnorodnych próbek i warunków. Dzięki temu pies uczy się rozpoznawać zapach nawet w zmienionej formie, a jego skuteczność wzrasta.
Nosework – psia sztuka detekcji
Nosework, czyli sport polegający na wyszukiwaniu zapachów, czerpie pełnymi garściami z badań nad węchem psów. W tym przypadku psy uczą się rozpoznawać konkretne zapachy, takie jak goździki, cynamon czy pomarańcze. Jednak podobnie jak w pracy profesjonalnej, także w noseworku pojawia się ryzyko, że pies nauczy się reagować na niewłaściwe bodźce.
Przykładem mogą być olejki eteryczne używane w treningu. Zawierają one nie tylko główny zapach (np. eugenol w goździkach), ale także inne składniki chemiczne, które mogą być odbierane przez psa jako dodatkowe bodźce zapachowe. Te substancje mogą powodować, że pies skupi się na nich zamiast na głównym zapachu docelowym. Dodatkowo, psy mogą czasami skoncentrować się na zapachu nośnika, takiego jak alkohol czy gliceryna, zamiast na samym zapachu, który jest celem treningu.
Jak zminimalizować błędy w noseworku?
Aby szkolenie było skuteczne, warto zadbać o różnorodność próbek. Używanie suszonych naturalnych zapachów, takich jak całe goździki, może pomóc psu skupić się na właściwej sygnaturze zapachowej. Dobrą praktyką jest także rotowanie próbek pochodzących od różnych dostawców oraz testowanie psa z próbkami o różnym „wieku” i zróżnicowanej intensywności zapachu, co pomoże przygotować psa do rzeczywistych warunków pracy.
Kolejnym krokiem jest wprowadzenie testów kontrolnych, które pomagają upewnić się, że pies reaguje na właściwy zapach docelowy, a nie na inne zapachy lub zanieczyszczenia obecne w otoczeniu. Przykładem takich testów jest użycie pustych pojemników, które nie zawierają zapachu docelowego, lub zastosowanie nośnika zapachowego – medium, które służy do przenoszenia i przechowywania zapachu docelowego (np. alkohol w olejkach eterycznych lub bawełniany sznurek trzymany w słoiku z goździkami). Takie podejście pomaga psu w precyzyjnym rozróżnianiu zapachów, umożliwiając ignorowanie „fałszywych” bodźców zapachowych, które mogą występować w otoczeniu.
Ważnym elementem treningu jest też zmienność środowiska. Nosework powinien obejmować trening w różnych warunkach: wewnątrz budynków, na świeżym powietrzu, przy różnych temperaturach i wilgotności, w obecności czynników rozpraszających. Psy muszą nauczyć się rozpoznawać zapachy w różnych sytuacjach, co przygotuje je do bardziej złożonych zadań.
Podsumowanie
Psy mają niezwykłą zdolność identyfikacji zapachów, ale ich skuteczność zależy od jakości treningu. Zarówno w noseworku, jak i w pracy zawodowej kluczowe jest zrozumienie, jak działa ich węch oraz jak prawidłowo przygotować psa do rozpoznawania różnych zapachów. Starannie zaplanowane treningi, różnorodne próbki i realistyczne warunki są fundamentem skutecznego rozwoju umiejętności psa w tej dziedzinie.
